Türkçenin kaçırdığı fırsat

Halil Ocaklı (halilocakli@yahoo.com)

Genç Cumhuriyetimizin kuruluş yıllarının özgün ideolojik koşullarda dilde özleştirme çalışmaları yürütüldü. Amaç, Türkçe kökenli olmayan sözlerin Türkçe karşılıklarını bulmak ve kullanıma sunmaktı. Doğrusuyla yanlışıyla, bu bilimsel olarak tartışılabilecek bir konudur.

Anadolu'dan ve diğer Türkçe konuşulan coğrafyalardan derlenen karşılıkların doyurucu olmadığına karar verildiğinde, yeni söz türetme yoluna gidildi. Ancak arı Türkçeye dönüş mantığıyla türetilen sözlerin bazıları, sıradan vatandaşta beklenen çağrışımları yapmıyor, dolayısıyla dil varlığı içine alınamıyordu.

Bununla birlikte, anti-cumhuriyetçi çevrelerce önce iftira atılan sonra da alay konusu yapılan uydurma sözler vardı. Örneğin binek taşıt için "oturgaçlı götürgeç" ya da İstiklal Marşı için "Ulusal Düttürü" gibi saçmalıkların TDK tarafından türetilmediği kesin olarak biliniyor. Aslında bunlar "Cumhuriyet'e çamur at izi kalsın" gibisinden bir kampanyanın sloganlarından başka bir şey değildir.

Dahası, 2. Meşrutiyet döneminde dilde reform arayışları olmuş ve ilk çalışmalar 1920'de Dr. Rıza Nur'un eğitim bakanlığı döneminde başlatılmıştı. Bu nedenle, Türkçeyi özleştirme girişiminden dolayı Cumhuriyet'e bu denli saldırmak, itibarsızlaştırmaya çalışmak hiç tutarlı değil.

Buradaki amacım Arapça ve Farsçanın Türkçenin ciğerine işleyişini ideolojik formatta eleştirmek değil, dilbilimsel bir gerçeği ortaya çıkarmaktır. Yabancı sözlere öz Türkçe karşılık arayan dil komisyonu üyeleri bir konuyu gözden kaçırmışlardır: Türkçe konuşulan Müslüman toplulukların dilleri irdelenmiş ancak İslam ile tanışamamış, Arapçadan Farsçadan söz ödünçlememiş Türk dilleri derinlemesine incelenmemiştir.

Oysa Çuvaş, Hakas, Tuva, Yakut, Karay, Kırımçak, Gorno-Altay, Dolgan, Sarı Uygur, Tofa gibi gayrimüslim Türk topluluklarının dillerinde öz Türkçe sözler bulunabilirdi. Bu dillerin bazılarından aktarılacak sözlerin Anadolu insanı tarafından benimseneceği yüksek olasılıktır.

Örneğin Türkçe olmayan avukat yerine "aklawçy" >aklayıcı ya da televizyon yerine "sanalgı" ödünçlenebilirmiş. Toplumca çok da güzel sindirilebilirdi ama artık geç.

Aşağıda Müslüman olmayan Asya Türk toplulukların dillerinden 50 sözcük içeren karma bir liste sunuyorum. Örneğin Türkçe olmayan "anahtar" sözü yerine "açar" ya da "muhasebeci" yerine "sayıcı" size de anlamlı gelmiyor mu? 

1-Açar>Anahtar 

2-Albatu>Bürokrat 

3- Algış>Teşekkür 

4-Ası>Kazanç, kar 

5-Başkarma>Hükümet 

6-Başlap >İtibaren 

7-Baştag>Şımarık 

8-Baysala>Sakin 

9-Bilgir>Usta 

10-Bitig>Kitap 

11-Börk>Şapka 

12-Buyrukçu>Komutan 

13-Çaazın>Kağıt 

14-Çeneş>Mücadele 

15-Davrak>Hızlı 

16-Erqaşan>Daima 

17-İştemkey>İşkolik 

18-Kezin>Tekrar 

19-Kılga>Makine, araç 

20-Kiji>İnsan 

21-Körböz>Zebani 

22-Kubattagıç>Şarj cihazı 

23-Küçe>Sokak 

24-Küreş>Rekabet 

25-Ortalık>Merkez 

26-Örgin>Taht 

27-Saçık>Havlu 

28-Sagış>İspat 

29-Sakçı>Polis (saklayan, koruyan) 

30-Satkın>Hain, kalleş 

31-Sayıcı>Muhasebeci 

32-Sınalga>Kamera 

33-Sıylap>Hediye 

34-Sürge>Zaman 

35-Taamu>Cehennem 

36-Tabqır>Marifet 

37-Tamak aş>Pişmiş yemek 

38-Tan aşı>Kahvaltı 

39-Tanda>Sabahleyin 

40-Tarmag>Nokta 

41-Tepgiç>Merdiven 

42-Tınca>Melodi, müzik 

43-Tınlıq>Hayvan 

44-Tuşunuk>Bilgi (düşünük) 

45-Tübölük>Sonsuza dek 

46-Uçmağ>Cennet 

47-Uyaşıq>Hücre 

48-Üstel>Masa 

49-Yenün>Gazete 

50-Yalvaç>Peygamber 

Not: Bu yazı Medya Günlüğü'nde daha önce yayınlanmıştır.